И туган тел, и матур тел, әткәм-әнкәмнең теле!
Дөньяда күп нәрсә белдем син туган тел аркылы.
Габдулла Тукай.
| |
| татарская диалектология. |
| татарская литература |
| контакты и предложения |
Главная / татарский язык изучающим / Нигматуллина Р.Р. (Содержание) / Исемнең тартым категориясе (Категория принадлежности существительного).
|
ИСЕМ (ИМЯ СУЩЕСТВИТЕЛЬНОЕ) |
|
ИСЕМНЕҢ ТАРТЫМ КАТЕГОРИЯСЕ (КАТЕГОРИЯ ПРИНАДЛЕЖНОСТИ СУЩЕСТВИТЕЛЬНОГО). |
В русском языке принадлежность выражается притяжательными местоимениями (мой, ваш и т.д.) или существительным в родительном падеже (платье мамы). В татарском языке принадлежность выражается специфическими окончаниями, которые называются аффиксами принадлежности. Эти аффиксы изменяются по лицам и числам.
Аффиксы принадлежности существительного
| Притяжательное | местоимение | Аффиксы принадлежности | Притяжательное местоимение | Аффиксы принадлежности |
| Минем (мой) | -ым/-ем,-м | Безнең (наш) | -ыбыз/-ебез, -быз/-без |
| Синең (твой) | -ың/-ең, -ң | Сезнең (ваш) | -ыгыз/-егез, -гыз/-гез |
| Аның (его, ее) | -ы/-е, -сы/-се | Аларның (их) | -лары/-ләре |
Например: Апам (моя сестра), укытучыгыз (ваш учи-тель), китаплары (их книги).
Склонение существительных с аффиксом принадлежности 1 л. ед. ч.
| Существительные, | Минем (мой, | ||
| оканчивающиеся на | Ед. ч. | моя, мое, мой) | Мн. ч. |
| гласную (алма) | -м | алмам | алмаларым |
| согласную (агач) | -ым/-ем | агачым | агачларым |
| к (күлмәк) | к > г | күлмәгем | күлмәкләрем |
| п (туп) | п> б | тубым | тупларым |
| й (малай) | й > е | малаем | малайларым |
| и (әби) | и + е | әбием | әбиләрем |
| ь (сәгать) | ь > е | сәгатем | сәгатьләрем |
| У (су) | + -ы/-е | суым | суларым |
| ю (аю, бию) | + -ы/-е | аюым | аюларым |
8. Спишите существительные, добавляя аффиксы принадлежности 1 л. ед. ч. (мой).
а) Апа, бакча, алма, чана, тәлинкә, бүлмә, сөлге.
б) Кул, иптәш, өстәл, кыз, йорт, сеңел.
в) Күлмәк, калак, бүрек, ишек, курчак, чәчәк, кунак.
г) Туп, мәктәп, китап, җавап.
д) Малай, сарай, попугай, өй, абый, чәй.
е) Әби, әти, әни, песи, ипи, бәби.
9. Напишите существительные, данные в упр. № 8, с аффиксами принадлежности 1 л. во мн. числе.
Үрнәк: Апа апалар апаларым.
10. Используя слова упр. № 8, составьте и запишите по образцу словосочетания.
Үрнәк: Минем апам, минем матур апам, минем матур апаларым.
11. Преобразуйте данные словосочетания по образцу. Үрнәк: 2 яңа күлмәк минем 2 яңа күлмәгем.
Яраткан укытучы. 3 кечкенә песи. Яңа сәгать. 5 чиста дәфтәр. Кызыклы китап. Матур курчак.
12. Переведите.
Мой 5 хороших друзей. Моя любимая семья. Моя новая кукла. Мой учителя. Моя умная собака. Мой грязные руки.
13. Выберите из скобок подходящие по смыслу слова и поставьте их с нужным окончанием вместо точек.
Минем ... тәмле түгел. Минем 2 ... дөрес түгел. Минем ... әле бик карт түгел. Минем ... пычрак түгел, чиста. (Куллар, бабай, җавап, чәй.)
Склонение существительных с аффиксом принадлежности 2 л. ед. ч.
| Существитель- | Синең | ||
| ные, оканчи- | Ед. ч. | (твой, твоя, | Мн. ч. |
| вающиеся на | твое, твой) | ||
| гласную (бала) | Ч | балаң | балаларың |
| согл. (дәфтәр) | -ың / -ең | дәфтәрең | дәфтәрләрең |
| к (кашык) | к » г | кашыгың | кашыкларың |
| п (мәктәп) | п » б | мәктәбең | мәктәпләрең |
| й (бабай) | й > е | бабаең (бабаң) | бабайларың (бабаларың) |
| и (әти) | и + е | әтиең | әтиләрең |
| ь (сәгать) | ь>е | сәгатең | сәгатьләрең |
| У (су) | + -ы | суың | суларың |
| ю (бию) | + -е | биюең | биюләрең |
14. Переведите.
Синең көчле абыең. Синең акыллы этең. Синең яңа дустың.
Синең яраткан дәресең. Синең дөрес җавабың. Синең иске сәгатең.
15. Напишите словосочетания, данные в упр. № 14, во множественном числе.
Үрнәк: Синең көчле абыең синең көчле абыйларың.
16. Поставьте вместо точек подходящие по смыслу слова.
Синең чиста .... Синең кайнар ... .
Синең дөрес .... Синең яраткан ... . Синең кирәкле ....
Синең яңа ... . Синең иске .... Синең карт ... .
Минем. -(ы)м бар (юк). У меня есть (нет)
Минем -(е)м күп (әз). У меня много (мало) ....
17. Составьте предложения по образцу, используя знакомые слова.
Үрнәк: Минем кечкенә песием бар. Ә синең кечкенә песиең бармы? Әйе (юк), минем кечкенә песием бар (юк).
18. Напишите по образцу, используя данные словосочетания. Үрнәк: Минем дә күлмәгем яңа, синең дә күлмәгең яңа.
Җавап дөрес. Мәктәп яхшы.
Күлмәк чиста. Укучы акыллы.
19. Переведите словосочетания. Составьте с ними предложения по образцу.
Үрнәк: Минем чиста дәфтәрләрем күп. Ә синең чиста дәфтәрләрең күпме?
Хорошие друзья. Интересные книги. Красивые рисунки.
20. Ответьте на вопросы.
1) Синең гаиләң дусмы? 2) Абыең (апаң) бармы? 3) Синең йортың зурмы? 4) Синең бүлмәң яктымы? 5) Мәктәбең еракмы? 6) Дусларың күпме? 7) Сыйныфташларың яхшымы? 8) Билгеләрең начар түгелме? 9) Буш вакытың (свободное время) бармы?
Склонение существительных с аффиксом принадлежности 3 л. ед. ч.
| Сущ., оканчи- | Аның | Ед. ч. | Мн. ч. |
| вающиеся на | (его, ее) | ||
| гласную (бакча) | -сы / -се | бакчасы | бакча+лар+ы |
| согласную (идән) | -ы / -е | идәне | идән+нәр+е |
| к (уенчык) | к > г | уенчыгы | уенчык+лар+ы |
| п (китап) | п-> б | китабы | китап+лар+ы |
| й (малай) | й>е | малае | малай+лар+ы |
| и (әби) | и + се | әбисе | әби+ләр+е |
| ь (кәгазь) | ь> е | кәгазе | кәгазъ+ләр+е |
| У (су) | + -ы/е | суы | су+лар+ы |
| ю (бию) | + -ы/е | биюе | бию+ләр+е |
Запомните: песи, ипи, бәби аның песие, аның ипие, аның бәбие.
21. Поставьте вместо точек нужные окончания. Переведите.
а) Аның бакча... зур. б) Аның тәлинкә... матур.
Аның апа... шаян. Аның алма... баллы.
Аның гаилә... дус. Аның бүлмә... кечкенә.
22. Спишите словосочетания, употребляя аффиксы принадлежности 3 л. ед. ч. (аның).
Урындык ватык (сломан). Чәй кайнар. Сәгать иске.
23. Напишите во множественном числе.
Үрнәк: Аның чиста дәфтәре юк. Аның чиста дәфтәрләре юк.
1) Аның җавабы дөрес түгел.
2) Аның әбисе карт түгел.
3) Аның дусты начар түгел.
4) Аның укытучысы усал түгел.
24. Поставьте вместо точек нужные окончания и подходящие по смыслу слова из скобок.
Аның яңа йорт......?
Аның чә(й)......түгел.
Аның яңа дуслар......?
Аның бер җава(п)......түгел.
Аның бер эне... әле ... . Аның күлмә(к)... бик ... .
(Кечкенә, зур, дөрес, кайнар, яхшы, матур.)
25. Переведите.
Его стул не сломанный? Его ответы правильные?
Ее сестра тоже здесь?
Его новая школа хорошая?
26. Преобразуйте предложение, используя образец.
Үрнәк: Минем дә җавабым дөрес түгел, синең дә җавабың дөрес түгел, ә аның җавабы дөресме?
Гаилә зур түгел. Хата юк. Попугай бар. Күлмәк яңа.
27. Переведите.
1) Его папа очень сильный и умный. 2) Его новая собака не злая. 3) У него нет плохих друзей. 4) Его новый велосипед очень красивый. 5) У него мало свободного времени.
Склонение существительных с аффиксами принадлежности 1 л. мн. ч.
| Сущ., оканчи-вающиеся на | Ед. ч. | Безнең (наш, наша, наше, наши) | Мн. ч. |
|
гласную (көзге)
согласную (агач]
к
(чынаяк)
п (китап) й (өй) и (ипи) ь (шигырь) У (су) ю (аю) |
-быз/-без -ыбыз/-ебез
к
> г
п> б й» е и + е ь > е у + ы ю + ы |
көзгебез агачыбыз чынаягыбыз
китабыбыз өебез
ипиебез шигыребез суыбыз аюыбыз |
көзгеләребез агачларыбыз чынаякларыбыз китапларыбыз өйләребез ипиләребез шигырьләребез суларыбыз аюларыбыз |
28. Спишите слова, добавляя аффиксы принадлежности 1 л. мн. ч. (безнең).
а) Су, песи, бала, тәрәзә, чана, елга, укучы.
б) Вакыт, кибет, кул, көн, дәрес, йорт, эш.
в) Курчак, туп, өй, малай, табигать (природа), шигырь.
29. Измените словосочетания по образцу.
Үрнәк: Безнең якын дустыбыз. Безнең якын дусларыбыз.
Калын урман. Чиста шәһәр. Киң урам. Йомшак диван. 10
30. Поставьте вместо точек подходящие слова.
Яхшы ...ларыбыз. Дөрес ...ларыбыз.
Пычрак ...ләребез. Йомшак ...нарыбыз.
Биек ...ларыбыз. Яшел ...нәребез.
31. Составьте и запишите предложения, употребляя слова: есть, нет, много, мало.
Үрнәк: Безнең яхшы дусларыбыз күп.
Акча, фатир, туганнар (родственники), дәреслек.
32. Поставьте вместо точек подходящие слова.
1) Соңгы вакытта безнең ... начар ашый. 2) Безнең ... яңа түгел, иске. 3) Безнең ... һәрвакыт бик кызык була. 4) Безнең ... күп эшли, ул көчле. 5) Безнең ... ерак яши.
Склонение существительных с аффиксами принадлежности 2 л. мн. ч.
| Сущ., оканчи- | Ед. ч. | Сезнең (ваш) | Мн. ч. |
| вающиеся на | |||
| гласную (бүлмә) | -гыз/-гез | бүлмәгез | бүлмәләрегез |
| согласную (авыл) | -ыгыз/-егез | авылыгыз | авылларыгыз |
| к (күзлек) | к > г | күзлегегез | күзлекләрегез |
| п (туп) | п ->б | тубыгыз | тупларыгыз |
| й (абый) | й > е | абыегыз | абыйларыгыз |
| и (песи) | и + е | песиегез | песиләрегез |
| ь (кәгазь) | ь> е | кәгазегез | кәгазьләрегез |
| у (су) | у + ы | суыгыз | суларыгыз |
| ю (бию) | ю + е | биюегез | биюләрегез |
33. Спишите слова, добавляя аффиксы принадлежности 2 л. мн. ч. (сезнең).
а) Эшләпә, тәлинкә, җөмлә, күрше (сосед), акча, бала.
б) Исем, кием, каләм, бәйрәм, туган көн, урын (место).
в) Табиб (врач), ишек , уенчык, кунак, онык (внук).
г) Бабай, малай, өй, чәй, көй (мелодия).
д) Бию, тау, су, табигать, песи, әби, бәби.
34. Измените данные словосочетания по образцу и запишите. Үрнәк: Сезнең яңа күршегез. Сезнең яңа күршеләрегез.
Яхшы табиб. Начар билге. Матур бию. Күңелле бәйрәм.
35. Переведите.
Ваша умная дочь. Ваши красивые цветы. Ваши новые часы.
Ваши хорошие соседи.
Ваш маленький мальчик. Ваши старые друзья.
36. Переведите.
Ваша дочь не здесь. Ваш чай не холодный? Ваш дом очень красивый. Вот ваши книги. Это не ваше место. Ваша семья очень дружная.
37. Измените данные словосочетания по образцу и зашшгате. Үрнәк: Безнең йортыбыз яңа, ә сезнең йортыгыз яңамы?
Мәктәп яхшы. Вакыт аз. Җаваплар дөрес. Авыл ерак түгел. Эш күп.
38. Переведите. Составьте вопросительные предложения.
Ваш стул. Ваши гости. Ваша одежда. Ваш день рождения. Ваши игрушки. Ваш класс.
39. Тәрҗемә итегез.
Сезнең ... бар (юк). У вас есть (нет) ... .
1) У вас есть деньги? 2) У вас есть интересные книги? 3) У вас очень хороший сын? 4) Сегодня у вас есть время? 5) Почему у вас нет времени? 6) Сколько времени у вас есть? 7) У вас есть такие болыние школы? 8) У вас есть 2 близких друга? 9) Сколько у вас детей? 10) У вас нет картошки?
40. Тәрҗемә итегез. Сездә у вас.
1) Моя мама у вас? 2) Наша болыная кастрюля не у вас? 3) Наш котенок не у вас? 4) У вас всегда весело? 5) Ваша бабушка зимой всегда живет у вас? 6) Почему дети ваших соседей часто бывают у вас? 7) У вас всегда много гостей.
41. Тәрҗемә итегез.
Сезнең ... күп (әз). У вас много (мало) ... .
1) Сезнең яхшы дусларыгыз күпме? 2) Сезнең бүген ни өчен вакытыгыз юк? 3) Бүген эшегез күпме? 4) Сезнең һәрвакыт сүзегез күп була. 5) Авылда сезнең туганнарыгыз күпме? 6) Ни өчен бүген сезнең дәресләрегез бик аз? 7) Сезнең акчагыз аз түгелме?
42. Тәрҗемә итегез.
1) У вас времени всегда мало? 2) У вас мало нужных людей. 3) У вас картошки много? 4) У вас всегда много полезных советов. 5) У вас мало друзей? 6) У вас мало ошибок. 7) У вас много детей? 8) Почему у вас мало работы? 9) Почему у вас мало уроков?
43. Допишите предложения.
Чөнки потому что, шуңа күрә поэтому.
а) Сезнең шәһәрегез бик чиста, чөнки .... Сезнең шәһәрегез бик чиста, шуңа күрә ....
б) Сезнең җавапларыгыз һәрвакыт дөрес, чөнки .... Сезнең җавапларыгыз һәрвакыт дөрес, шуңа күрә ....
Склонение существительных с аффиксами принадлежности 3 л. мн. ч.
| Сущ., окан- | Ед. ч. | Аларның | Мн. ч. |
| чивающиеся на | (их) | ||
| гласную (акча) | -сы/-се | акчасы | акчалары |
| согласную (кием) | -ы/-е | киеме | киемнәре |
| к (балык) | к » г | балыгы | балыклары |
| п (китап) | п-> б | китабы | китаплары |
| й (чәй) | й-> е | чәе | чәйләре |
| и (әби) | и + се | әбисе | әбиләре |
| ь (шигырь) | ь > е | шигыре | шигырьләре |
| У (су) | у + ы | суы | сулары |
| ю (аю) | ю + ы | аюы | аюлары |
44. Спишите существительные, добавляя аффиксы принадлежности 3 л. мн. ч. (аларның).
а) Китапханә, чаңгы, бүлмә, чана, хикәя, җөмлә.
б) Туган тел, дәфтәр, хат, сүз, фатир.
в) Җавап, чүп (мусор), яулык (платок), үрдәк, көй (мелодия), туй (свадьба), кәгазь (бумага).
45. Составьте с данными словами вопросы и ответьте на них по образцу.
Үрнәк: Аларның фатиры зурмы? Юк, аларның фатиры бик зур түгел.
Бакча, җавап, күрше, туган, шәһәр.
46. Переведите.
1) Аларның туган көннәре кайчан? 2) Аларның фатиры ничә бүлмәле? 3) Аларның авылы бик еракмы? 4) Аларның улы кайда укый? 5) Аларның машинасы бармы?
47. Поставьте вместо точек слова, данные в скобках.
Аларның ... татарча яхшы белә. Аларның ... сөт күп бирәме? Аларның ... тәмле аш пешерә. Аларның ... яхшы спортчы. (Абый, балалар, әни, сыер.)
48. Спросите, есть ли у них:
Машина, квартира, огород, время, дети.
49. Спросите, много ли у них:
Хороших друзей, работы, книг, времени, денег.
50. Переведите правильно.
Аларның китабы. Аларның китаплары. Аларның кызы. Аларның кызлары. Аның кызы. Аның кызлары.
51. Переведите.
Его комната. Его комнаты. Их комната. Их комнаты.
52. Переведите. Кебек как.
Шикәр кебек ак. Аю кебек көчле. Чәчәк кебек матур.
Әни кебек якын. Кар кебек салкын. Лимон кебек сары.
53. Переведите.
Большой, как медведь. Вкусная, как ягода. Хитрая, как лиса.
Холодный, как лед. Веселый, как клоун. Мягкая, как трава.
54. Переведите.
1) Монда аларның йорты кебек зур тагын бер йорт бар. 2) Аларның әтисе кебек көчле кешеләр күп түгел. 3) Аларның директоры кебек тырыш директор юк. 4) Аларның шәһәре кебек яңа шәһәрләр берничә. 5) Аларның сүзләре кебек яхшы сүзләр әйтегез.
55. Переведите.
1) У них сколько дочерей (есть)? 2) Почему у них всегда нет времени? 3) У них есть маленький ребенок. 4) Их город еще молодой, поэтому там мало транспорта. 5) Их соседи, как и мои родители, работают здесь. 6) Их дни рождения летом.
<< Предыдущая тема ОГЛАВЛЕНИЕ Следующая тема >>
