И туган тел, и матур тел, әткәм-әнкәмнең теле!

Дөньяда күп нәрсә белдем син туган тел аркылы.

                     Габдулла Тукай.

 

  

 
 
 
 
 
 Главная / татарский язык изучающим / Нигматуллина Р.Р. (Содержание) / Фигыль (Глагол).


 

Фигыль (Глагол).

 
В татарском языке глагол имеет категории залога, наклонения, времени, лица и числа. Категория вида в татарском языке не имеет четкого грамматического выражения.

Основой глагола служит форма 2 лица единственного числа повелительного наклонения. По основе глаголы де-лятся на 2 группы:

1) глаголы с основой на согласный: бар — иди, кил — приходи;

2) глаголы с основой на гласный: аша — кушай, эшлә — работай;

Отрицательная основа глагола образуется от положи-тельной формы при помощи аффиксов -ма/-м.ә: барма — не ходи, килмә — не приходи.

1. Образуйте отрицательную основу. Переведите. Үрнәк: Бел — белмә (знай — не знай). Кабатла, сора, тыңла, аңла, өйрән, укы, яз, әйт.

Множественное число 2 лица образуется при помощи аффиксов -(ы)гыз/-(е)гез. Например: бар+ыгыз (идите), кил+егез (приходите); аша+гыз (ешьте), эшлэ+гез (работайте); бар+ма+гыз (не ходите), эшлә+мә+гез (неработайте).

2. Напишите глаголы, данные в упр. №1, во множественном числе.

Үрнәк: Кабатла — кабатлагыз (повтори — повто-рите).

3. Напишите глаголы, данные в упр. № 1, в отрицательной форме.

Үрнәк: Бел — белмә — белмәгез (знай — знайте — не знайте).

4. Переведите.

1) Сора, сорама, сорагыз, сорамагыз.

2) Аңла, аңлагыз, аңламагыз, аңлама.

3) Өйрәнмә, өйрәнегез, өйрән, өйрәнмәгез.

5. Переведите.

1) Слушай, не слушайте, слушайте, не слушай.

2) Читай, читайте, не читайте, не читай.

3) Говорите, не говорите, говори, не говори.

6. Переведите.

а) Слушайте хорошо. Пиши красиво. Повторите вместе. Читай правильно.

б) Дети, не пишите, а слушайте. Марат, не кричи. Девочка, не плачь, возьми яблоко. Мальчики, не бегайте, садитесь.

 

ФИГЫЛЬНЕҢ ХӘЗЕРГЕ ЗАМАН ФОРМАСЫ

(НАСТОЯЩЕЕ ВРЕМЯ ГЛАГОЛА)

Глаголы с основой на согласный образуют спрягаемую основу настоящего времени (значит: спрягаются) при помощи аффиксов -а/-э. Например: Бар! Ул бара. (Иди! Он идет.) Кил! Ул килә. (Приходи! Он приходит.)

7. Образуйте спрягаемую основу данных глаголов. Переведите.

Үрнәк: Яз! Ул яза. (Пиши! Он пишет.) Ал, өйрән, сөйләш, эч, юын, йөгер, утыр, бас.

8. Переведите.

1) Бел! Ул белә. Кем белә? Саша белә. Катя да беләме? Әйе, ул да белә. Катя яхшы беләме, Саша яхшы беләме? Катя да яхшы белә, Саша да яхшы белә. Сез дә яхшы белегез!

2) Өйрән! Дима татар теле өйрәнә. Галя, син дә татар теле өйрән! Балалар, сез дә татар теле өйрәнегез. Начар өйрәнмәгез, яхшы өйрәнегез.

3) Эч! Чиста су эчегез. Пычрак су эчмәгез. Лилия, син салкын су эчмә! Лилия җылы су эчәме? Әйе, ул җылы су эчә.

9. Переведите.

1) Пей, не пей, он пьет. 2) Вы бегите, а ты не беги. Он тоже бежит? 3) Умойся. Вы тоже умойтесь. Она тоже умывается. 4) Пиши. Он пишет. Кто пишет? Лена пишет? Лена что пишет? Лена пишет диктант?

10. Переведите.

1) Ленар күп сүзләр белә. 2) Укытучы сораулар бирә. 3) Динар дөрес җавап бирә. 4) Алия хәрефләр яза. 5) Ләйсән җавап бирә һәм «5» ле ала.

11. Переведите.

Нишли? — Что делает?

1) Йөгер! Ул йөгерә. Кем йөгерә? Кыз йөгерә. Малай да йөгерәме? Әйе, малай да йөгерә. Балалар, сез дә йөгерегез.

2) Яз! Ул яза. Кем яза? Укучы яза. Укучы нишли? Укучы яза. Укучы язамы? Әйе, укучы яза. Ул нәрсә яза? Ул хат яза. Ул диктант язамы? Юк, ул диктант түгел, ул хат яза. Ул нинди хат яза? Ул яхшы хат яза.

12. Переведите.

1) Умойся! Он умывается. Кто умывается? Что делает ребе-нок? Ребенок умывается. Ребенок умывается? Он чисто умы­вается? Да, он чисто умывается. Дети, вы тоже чисто умывайтесь.

2) Пей. Он пьет.Что он делает? Он пьет. Он пьет? Да, он пьет. Что он пьет? Он пьет чай. Кто пьет чай? Мама пьет чай. Что пьет папа? Папа пьет кофе. Что пьет кот? Кот пьет молоко. Собака тоже пьет молоко? Нет, собака пьет не молоко, она пьет воду.

Глаголы с основой на гласный образуют спрягаемую основу настоящего времени (значит: спрягаются) при помощи аффиксов -ый/-и. Например:

Тыңла! Ул тыңлый. (Слушай! Он слушает.) Сөйлә! Ул сөйли. (Рассказывай! Он рассказывает.)

13. Напишите по образцу.

Үрнәк : Аша (ешъ)! — Ул ашый (он ест). Тыңла (слушай)! Йокла (спи)! Кабатла (повтори)! Сөйлә (рассказывай)! Эшлә (работай)! Яшә (живи)! Укы (читай)!

14. Переведите.

Укы! Ул укый. Кем укый? Апа укый. Апа нишли? Ул язамы? Юк, ул укый. Ул нәрсә укый? Ул китап укый. Ул хат укыймы? Юк, ул хат түгел, ул китап укый. Апа бик кызыклы китап укый. Кызлар, малайлар, сез дә китаплар укыгыз!

15. Переведите.

Ешь! Он ест. Кто ест? Мальчик ест. Мальчик ест? Да, он ест. Он ест? Он что ест? Он ест суп. Он суп ест? Да, он ест сул. Он ест яйцо? Нет, он ест не яйцо, он ест суп. Какой суп он ест? Он ест вкусный суп. Он ест холодный суп? Нет, он ест не холодный, а вкусный суп.

16. Дополните ответы.

Укучы нишли? Ул яза, ... Әни нишли? Ул пешерә, ... Әти нишли? Ул эшли, ... Малай нишли? Ул уйный, ... Песи нишли? Ул йоклый, ... Әби нишли? Ул утыра, ...

17. Напишите ответ. Ничек? — Как?

Әни ничек пешерә? Әби ничек бәйли? Эт ничек йөгерә? Кош ничек оча? Песи ничек йоклый? Укучы ничек укый? Автобус ничек йөри?

18. Ответьте на вопросы.

а) Кем күп эшли? Кем матур тегә? Кем яхшы укый? Кем татарча дөрес сөйләшә?

б) Нәрсә биек оча? Нәрсә тирән йөзә? Нәрсә тиз йөгерә? Нәрсә күп йоклый?

Запомните! 1) Глаголы с основой на -у/-ю образуют спрягаемую основу - а/-э: Например:

Ю! Ул юа. Ту! Ул туа (он рождается).

2) Глаголы на -й, -и образуют спрягаемую основу при помощи -я. Например:

Җый! Ул җыя (он собирает). Ки! Ул кия (он наде-вает).

19. Допишите глаголы. Переведите.

1) Кыз җиләк (җый!). 2) Лилия матур күлмәк (ки!). 3) Алсу бүген идән (ю!). 4) Иртәгә яңа ай (ту!).

ФИГЫЛЬНЕҢ ХӘЗЕРГЕ ЗАМАНДА ТӨРЛӘНЕШЕ

(СПРЯЖЕНИЕ ГЛАГОЛА В НАСТОЯЩЕМ ВРЕМЕНИ)

В настоящем времени глаголы спрягаются путем присо-единения к спрягаемой основе личных окончании настоящего времени.

Личные окончания глаголов при спряжении в настоящем времени

Мин нишлим? Син нишлисең? Ул нишли?

Без нишлибез? Сез нишлисез? Алар нишлиләр?

Мин -м

Син -сыц/-сец

Ул

Без -быз/-без

Сез -сыз/-сез

Алар -лар/-лэр

Запомните спряжение глаголов в настоящем времени:

Утыр! Ул утыра. Җырла! Ул җырлый.
Йөгер! Ул йөгерә. Сөйлә! Ул сөйли.
Мин утырам, йөгерәм. Мин җырлыйм, сөйлим.
Син утырасың, йөгерәсең. Син җырлыйсың, сөйлисең.
Ул утыра, йөгерә. Ул җырлый, сөйли.
Без утырабыз, йөгерәбез. Без җырлыйбыз, сөйлибез.
Сез утырасыз, йөгерәсез. Сез җырлыйсыз, сөйлисез.
Алар утыралар, йөгерәләр. Алар җырлыйлар, сөйлиләр.

20. Проспрягайте глаголы в настоящем времени.

а) Уйна! Тыңла! Ела!

б) Яшә! Эшлә! Әзерлә!

21. Проспрягайте глаголы в настоящем времени.

а) Ярат! Юын! Яз! Чык! Ю! Ту!

б) Киен! Сикер! Тек! Үс! Ки!

22. Найдите в предложениях подлежащее и сказуемое.

1) Мин тәрәзә сөртәм. 2) Балалар матур җырлыйлар. 3) Сез күп йоклыйсыз. 4) Әнием матур күлмәк тегә. 5) Син рәсем ясыйсың. 6) Без дәрес әзерлибез.

23. Допишите окончания. Укажите основу глагола. Үрнәк: Укучы дөрес саный. (Сана!)

1) Мин китап укый... . 2) Сез аш ашый... . 3) Без әкият сөй­ли... . 4) Алар бакчада эшли... . 5) Син бәйрәмдә җырлый... ? 6) Алар Казанда яши... ?

24. Допишите окончания. Укажите основу глагола.

1) Син алма ярата... . 2) Без стадионда йөгерә... . 3) Алар укытучыга булыша... . 4) Сез дәрестә яхшы утыра... . 5) Алар салкын су белән юына... . 6) Мин инглиз теле өйрәнә... .

25. Переведите.

Утыр! Утыра. Утырасың. Утырабыз. Утыралар. Утырма. Утырасызмы? Утырамы? Утыраммы? Утырмагыз. Утырыгыз.

26. Переведите.

Заходи! Он заходит. Он заходит? Вы заходите? Вы не заходите! Мы заходим. Они тоже заходят.

Отрицательная форма спрягаемои основы глагола настоящего времени (3 л. ед. ч.) образуется от основы глагола через аффиксы -мый/ми. Например:

Ал! Ул алмый. (Бери! Он не берет.)

Эч! Ул эчми. (Пей! Он не пьет.)

27. Напишите глаголы по образцу. Переведите. Үрнәк: Бар! Ул бармый. (Иди! Он не идет.)

а) Укы! Юын! Аша! Ю! Ярат! Кайт! Булыш!

б) Кит! Йөр! Пешер! Эшлә! Яшә! Өйрән! Бел!

28. Напишите глаголы по образцу. Переведите.

Үрнәк: Күр! Ул күрә. Ул күрми. (Увидъ! Он видит. Он не видит.)

а) Йокла! Сана! Эшлә! Яшә! Тыңла!

б) Утыр! Бар! Оч! Җый! Ки! Яз! Сөйләш! Тек!

 

29. Переведите. Найдите глаголы в отрицательнои форме.

1) Әти тәрәзәләр юмый, әни тәрәзәләр юа. 2) Бакчада әни эшләми, әти эшли. 3) Ала идән юмый, ул аш пешерә. 4) Сең­лем мәктәптә укымый, анда мин укыйм.

30. Переведите.

1) Мама не спит, она варит суп. 2) Папа не читает, он смот-рит телевизор. 3) Брат не делает зарядку, он спит. 4) Сестренка не спрашивает, она рассказывает.

31. Дополните ответы.

а) Нәрсә оча? Самолет, ... Нәрсә очмый? Балык, ...

32. Переведите.

Бабушка не работает. Птица не плавает. Кукла не ходит.

б) Нәрсә йөри? Сәгать, , Нәрсә йөрми? Өстәл,

Рыба не летает. Мальчик не плачет. Кошка не поет.

33. Переведите.

а) Сөрт! Сөртми. Сөртә. Сөртәме? Сөртми. Сөртмиме? Сөртмә! Сөртмәгез! Сөртәләр.

б) Җый! Җыя. Җыймый. Җыймыймы? Җыямы? Җыяммы? Җыябыз. Җыясыз. Җыймагыз!

34. Переведите.

Садись! Он сидит. Он не сидит. Он не сидит? Я сижу. Я сижу? Не садись! Не садитесь! Вы сидите. Вы сидите?

В отрицательнои форме глагол спрягается от отрица­тельнои спрягаемои основы через те же личные оконча­ния, как и в утвердительной форме.

Запомните спряжение глаголов в отрицательнои форме настоящего времени.

Булыш! Ул булышмый. Мин нишләмим? Син нишләмисең?

Йөгер! Ул йөгерми.

Мин булышмыйм, йөгермим.

Син булышмыйсың, йөгермисең.

Ул нишләми? Без нишләмибез? Сез нишләмисез? Алар нишләмиләр?

Ул булышмый, йөгерми. Без булышмыйбыз, йөгермибез. Сез булышмыйсыз, йөгермисез. Алар булышмыйлар, йөгермиләр.

35. Проспрягайте глаголы в отрицательной форме.

а) Кара! Уйла! Бас! Сал!

б) Йөз! Үс! Эшлә! Сөйлә!

36. Допишите окончания глаголов в отрицательной форме.

1) Мин бүген футбол уйна... . 2) Син быел да авылга кайт... ? 3) Алар Яңа елга кунаклар чакыр... . 4) Без бүтән зарядка яса... . 5) Ул бүген мәктәпкә бар... . 6) Сез ни өчен өй эшен эшлә...?

37. Дополните ответы другими глаголами.

1) Балык нишләми? Ул йөрми, ...

2) Самолет нишләми? Ул йөзми, ...

3) Дәрестә балалар нишләмиләр? Алар еламыйлар, ...

4) Каникулларда син нишләмисең? Мин мәктәпкә йөрмим,...

5) Физкультура дәресендә нишләмисез? Без язмыйбыз, ...

38. Напишите вмесгго точек слова, отвечающие на вопросы кто? или что?

... яратмыйм. ... ашамыйбыз. ... сөйләми.

...язмыйлармы? ...әйтмисеңме? ...авырмыйсызмы?

39. Ответьте на вопросы.

1) Син дәрестә кычкырасыңмы? 2) Дусларың заводта эшлиләрме? 3) Укытучыгыз гел икеле куямы? 4) Песиең җырлыймы? 5) Сашаның эте мәктәпкә йөриме?

40. Составьте отрицательные предложения по образцу. Үрнәк: Җиргә утырмагыз! — Юк, без җиргә утырмыйбыз.

1) Урамда озак йөрмәгез! 2) Тәрәзәне ачмагыз! 3) Дәрестә кычкырып сөйләшмәгез! 4) Яңгыр астында утырмагыз! 5) Көн саен аш пешермәгез!

41. Переведите.

1) Сегодня Алсу полы не моет? 2) Мы завтра в гости не пойдем. 3) Ты почему на празднике не поешь? 4) Я не знаю 52

стихотворение про весну. 5) Вы сегодня не работаете? 6) Әти ученики двойки не получают.

42. Напишите глаголы в указанных формах. Переведите.

Үрнәк: Юын! Ул юынмый. Ул юынмыймы? Мин юын­мыйм. Мин юынмыйммы?

Шатлан (радуйся)! Көт (жди)! Өйрән! Утыр!

43. Переведите. Напишите данные глаголы в указанных формах.

Үрнәк: Аңла! Ул аңлый. Ул аңлыймы? Мин аңлыйммы? Ул аңламый. Ул аңламыймы? Мин аңламыйммы?

Тыңла! Сана! Эшлә! Эзлә!

44. Вместо точек напишите местоимения. Поставьте знаки препинания.

еламый сикермә

... саклагыз

... йөгермәгез

аңламыйм әйтмимме

... килмиме

... сөйлисез

45. Переведите.

а) Жди! Он ждет. Он ждет? Не жди! Он не ждет. Он не ждет? Я не жду. Я не жду? б) Не ждите! Не ждете. Не ждете?

 

                                                 <<  Предыдущая тема   ОГЛАВЛЕНИЕ  Следующая тема >>


   
Главная / татарский язык изучающим / Нигматуллина Р.Р. (Содержание) /  Фигыль (Глагол).

© Сулейман Казанский.



Hosted by uCoz