Неопределенная форма глагола отвечает на вопрос ниш­ләргә? (что делатъ?), не меняется по лицам, числам и вре-менам, обычно употребляется с другим глаголом (вспомога-тельным или модальным). Образуется от основы глагола при помощи различных аффиксов, в зависимости от количества слогов и конечной буквы основы глагола.

ПРАВИЛО № 1

Глаголы с основой из 2—3 слогов, оканчивающейся на согласную, образуют неопределенную форму (инфинитив) при помощи -ырга/-ергә. Например:

Ачулан! (а-чу-лан) — ачуланырга (ругать).

Киен! — киенергә (одеваться).

105. Напишите глаголы в неопределенной форме.

а) Егыл! Оныт! Кычкыр! Утыр! Уян! Егыл! Чистарт!

б) Киен! Чишен! Күрсәт! Күтәр! Өйрән! Пешер! Сикер!

Запомните слова, с которыми обычно употребляются глаголы в неопределенной форме: Ярый. Ярамый.— Можно. Нельзя. Кирәк. Кирәкми. Кирәк түгел.— Надо. Не надо. Тиеш. Тиеш түгел.— Должен. Не должен. Мөмкин. Мөмкин түгел.— Можно. Возможно. Нельзя. Була. Булмый.— Можно. Нельзя.

106. Переведите. Составьте предложения.

Су коенырга ярыймы? Булышырга кирәк. Кычкырырга ярамый. Ачуланырга мөмкин түгел. Йөгерергә кирәкми. Чи­шенергә мөмкинме? Чакырырга кирәк түгел. Очратырга була. Язып бетерергә тиеш.

107. Переведите.

Варить нельзя. Можно услышать. Надо стараться. Невоз-можно забыть. Можно сесть? Не надо бояться. Не должен под-нимать.

108. Переведите.

1) Здесь купаться нельзя. 2) На праздник нужно пригла-сить всех ветеранов. 3) Нельзя бояться новой работы, надо де-лать. 4) Сегодня можно закончить работу пораньше. 5) На улице холодно, надо теплее одеться. 6) Этого ребенка невоз-можно ругать. 7) Нельзя прыгать, соседи спят.

109. Запомните.

Нишләргә ярата? — Что любит делать? Нишләргә куша? — Что велит делать? Нишләргә өйрәтә? — Что учит делать? Нишләргә өйрәнә? — Что учится делать? Нишләргә тели? — Что хочет делать? Нишләргә оныта? — Что забывает делать? Нишләргә киңәш бирә? — Что советует делать? Нишләргә җыена? — Что собирается делать? Нишләргә әзерләнә? — Что готовится делать? Нишләргә курка? — Что боится делать? Нишләргә уйлый? — Что думает делать?

110. Переведите. Дополните подлежащими.

Йокларга ярата. Очратырга була. Тырышырга киңәш бирә. Су коенырга барабыз. Тәмле пешерергә өйрәтте. Чакырырга оныттым. Үзе өйрәнергә уйлый. Булышырга телисез. Юы­нырга кушты. Сикерергә куркалар.

111. Переведите. Составьте предложения.

Любит учить. Советует забыть. Собираются пригласить. Боюсь бежать. Учишься вязать. Что думаете делать? Забыл позвонить. Хочу написать.

1) Папа должен это знать. 2) Айрат не хочет приходить один. 3) Нельзя постоянно (всегда) ездить на машине. 4) Сове-туем чаще ходить пешком. 5) Стыдно смеяться над больными людьми! 6) Мама велела помыть полы. 7) Можно увидеть вашего брата?

ПРАВИЛО № 4

Глаголы с основой из одного слога, оканчивающейся на й или и, образуют неопределенную форму (инфинитив) при помощи -ярга/- яргэ. Например:

Ки! — Кияргә (надевать).

123. Переведите. Скажите, в какой форме употреблены глаголы.

1) Бу чәчәкләрне вазага куй.— Бу чәчәкләрне вазага куярга

кирәк.

2) Бүген салкын, башлыкларыгызны киегез.— Бүген салкын, башлыкларыгызны кияргә онытмагыз.

3) Кеше әйберенә тимә! — Кеше әйберенә тияргә ярамый.

4) Пычрак аяк киемеңне монда куйма! — Пычрак аяк киемеңне чиста идәнгә куярга уйлыйсыңмы?

124. Переведите.

1) Надо собирать ягоды. 2) Советую надеть теплую одежду. 3) Не забудьте положить дневники на стол. 4) Нельзя трогать әти вещи.

ПРАВИЛО № 5

Глаголы с основой из одного слога, неоканчиваю-щейся на р, л, й, образуют неопределенную форму (ин­финитив) при помощи -арга/ -әргә. Например:

Ач! —Ачарга (открыватъ).

Эч! — Эчәргә (пить).

Примечание: Правила образования .неопределенной формы глаголов даны по Литвинову И. Л.

125. Напишите глаголы в неопределенной форме.

а) Кач! Тап! Чап! Сук! Яз! Ят!

б) Йөз! Кит! Көт! Тек! Үс! Төш! Эч!

126. Переведите. Составьте предложения.

Хат язарга теләми. Сугарга ярамый. Качарга телиләр. Юарга кирәк. Көтәргә кушам. Ятарга һәм ял итәргә була. Та­гын үсәргә тиешме?

127. Переведите.

Советует подождать. Учится кататься на коньках. Ста-раюсь уехать один. Помогаем мыть кабинет. Велела помыть и вытереть.

128. Образуйте неопределенную форму данных глаголов.

Гаҗәплән, хәтерлә, казы, кап, бәр, ти, телә, җыен, җыеш­тыр, котла, ашык, сагын.

129. Переведите. Найдите в предложениях инфинитивную группу.

а) Кирәк, кирәкми, кирәк түгел. Барырга кирәкме? Йөге­рергә кирәкми, сикерергә дә кирәк түгел. Еларга да кирәкми, кычкырырга да кирәкми, тынычланырга кирәк.

б) Ярый, ярамый. Алырга ярамый, карарга гына ярый. Дәреслекне ачарга ярамый, ә укытучыдан сорарга ярый.

в) Мөмкин, мөмкин түгел. Аңларга мөмкин, гафу итәргә мөмкин түгел. Онытырга мөмкин, белмәскә мөмкин түгел.

Отрицательная форма инфинитива образуется от основы глагола при помощи аффикса -маска/мәскә.

Например: Йокламаска (не спать), эчмәскә (не пить).

130. Напишите глаголы в отрицательнои форме инфинитива. Катнаш, ачулан, йокла, буя, көт, өз, әйт, пешер.

131. Напишите глаголы в отрицательнои форме инфинитива. Үрнәк: Үтүкләргә — үтүклә — үтүкләмәскә.

Үтүкләргә, сындырырга, югалтырга, җыелырга, куарга, су сибәргә, көләргә, бәрергә, җитәргә, җибәрергә, куркырга.

132. Найдите основу данных глаголов, образуйте обе формы инфинитива.

Үрнәк: Авырый — авыр — авырырга — авырмаска.

а) Авырый, үтүклиләр, төзиләр, бәреләм, ашатасың, тегәбез, таныйсыңмы, өйрәтәбез, әзерләнә, ташлыйм.

б) Суладык, эшләрбезме, тынычланыгыз, кызынам, таныш­мадык, белмәгәннәр, тырышкан, тулдымы, уйламадык, ватма­гыз.

133. Переведите, добавляя вспомогательные глаголы. Үрнәк: Кечкенәләргә кычкырмаска тырышам.

Дәрестә йокламаска. Кычкырып көлмәскә. Дусларга ялганламаска. Салкын елгада йөзмәскә. Яңгыр астында йөрмәскә. Эшкә соңга калмаска. Китапларны ертмаска.

134. Переведите. Укажите инфинитивную группу.

Тәмәке тартмаска кирәк. Соңга калырга ярамый. Бик соң ятмаска тырышыгыз. Кичкә аш пешерергә тиеш. Күп аша­маска кирәк. Еш ашарга киңәш итә. Шулай әйтергә ярыймы? Бармаска кирәк иде. Онытырга мөмкин түгел. Курыкмаска өйрән.

135. Напишите глаголы в отрицательной форме инфинитива.

Кире бирергә кирәк. Озак уйларга ярый. Шалтыратырга мөмкинме? Үтүкләргә кушты. Ачуланырга ярамый. Дөресен әйтергә киңәш бирделәр. Чакырырга уйладым.

136. Дополните.

Нишләмәскә кушты? Күтәрмәскә кушты, ... Нишләмәскә теләде? Әйтмәскә теләде, ... Нишләмәскә тырышты? Күрмәскә тырышты, ... Нишләмәскә өйрәнде? Ашыкмаска өйрәнде, ... Нишләмәскә җыенды? Укымаска җыенды, ...

137. Переведите.

Не мыть посуду холодной водой. Не кричать на взрослых. Не слушать плохие советы. Не писать на партах. Не разбивать стекла. Не играть долго на улице. Не смотреть долго телеви­зор. Не разговаривать на уроке.

138. Выберите и напишите вместо точек глаголы.

1) Чәчәкләрне ничек ... кирәк? 2) Аларны кайчан ... була? 3) Гладиолусларны бер-ике чәчәге ачылгач ... мөмкин. 4) Чә­чәкләрне өлгергән җиләк-җимеш янында ... ярамый.

139. Выберите и напишите вместо точек глаголы.

Алияләргә бүген кунаклар ... тиеш. Шуңа күрә ул иртән-ир­түк уянды, әнисенә ... теләде. Тиз генә юынып киенде дә чәй ... утырды. Аннан соң әнисе аңа кибеткә һәм базарга ... кушты. Бик күп әйберләр ... кирәк икән, шуңа күрә Алия кулына зур сумка алды. Аңа... кирәк, чөнки эше бик күп. Сәгать өчкә кадәр өйне ... , идәнне ... , тузан ... , гөлләргә ... , келәмнәрне ... ки­рәк. Ә аннары әнисенә салатлар ... , өстәл ... булышыр.

140. Напишите вместо точек подходящие слова (можно, нельзя, хотеть, велеть и т. д.). Назовите инфинитивную группу.

1) һәр әйберне үз урынына куярга ... . 2) Кеше әйберенә беркайчан да тияргә ... . 3) Мин көз көне урманда гөмбә җыярга ... . 4) Бүген урамда бик салкын, җылы киенергә .... 5) Бу кәстрүлгә тияргә ... , ул әле бик кайнар. 6) Әнием миңа бәрәңгеләрнең иң эреләрен генә җыярга ... . 7) Син бу матур күлмәгеңне бәйрәмнәрдә генә кияргә ... . 8) Без 8 нче Март бәйрәменә әниләргә зур концерт куярга ....

141. Допишите предложения, используя данные в скобках инфинитивные группы.

1) Минем сеңлемә табиб урамга ... . 2) Юеш кием белән .... 3) Ул миңа китабын ... . 4) Әнием мине каникулда авылга .... 5) Ул үзенең серен миңа ... . 6) Дәрестә мин ... . 7) Әтисе Айратны караңгыда ... . 8) Салкын яңгыр астында ....

142. Переведите данные в скобках инфинитивные группы глаголов и дополните ими предложения.

1) Миңа быел ничек тә булса Мәскәүгә туганнарым янына ... . 2) Сеңлемә әле 5 кенә яшь, әмма ул инде ... . 3) Наилә телләр өйрәнергә бик сәләтле, шуңа күрә ул чит телләр фа­культетына ... . 4) Алар бу җәйдә диңгез буена ... . 5) Әтиләр улларын төрле эшләр ... .

143. Напишите глаголы, данные в скобках, в неопределенной форме по образцу. Укажите инфинитивную группу. Переведите.

Үрнәк: Уянасың. Уян! Уянырга. Уянырга вакыт.

1) Күзеңне ачып сәгатькә кара әле, (уянасың) вакыт түгел­ме? 2) Без (су коенабыз) бара идек, сезне күрдек тә (исәнлә­шәбез) туктадык. 3) Башка җирдә әле сиреньнәр чәчәк (атты­лар) ашыкмыйлар, ә сездә инде нинди матур! 4) Безгә бакчагыз аша (үтегез) рөхсәт итегез әле. 5) Бу язучының әнисе безнең авылдан (булган) тиеш. 6) Тормыш шундый инде ул: (яши­без), димәк, (эшләдек) кирәк. 7) Марат ни өчендер кире уйлаган, ул да безнең белән (бар!) булды. 8) Туганнар үзара сөйләшкәннәр дә (ярдәм итәләр) булганнар. 9) Кунаклар өчен өстәлне икенче бүлмәдә (әзерлибез) кирәк. 10) Айгөл чиләкне тизрәк (тутыра) тырыша, ә чиләк тулмый да тулмый.

144. Правильно употребите глаголы. Әзерлә — әзерлән (готовь — готовься).

1) Син бүген дәресләргә ... онытмадыңмы? 2) Иртәгә бик якын дустымның туган көне, аңа нинди бүләк ... икән? 3) Телевизор озак карап утырма, йокларга ... кирәк. 4) Сиңа табынны кем ... тиеш?

145. Правильно употребите глаголы. Сакла — саклан (береги — берегисъ).

1) Хәзер урамда машиналар бик күп, ... кирәк. 2) Әти-әниләрегезне һәрвакыт ... тырышыгыз. 3) Бу матур курчак — әбиемнең бүләге, шуңа күрә мин аны ... тырышам. 4) Кыш көне грипп авыруыннан ничек ... була?

146. Правильно употребите глаголы.

Ю — юын (мой — мойся).

                                            << Предыдущая тема    ОГЛАВЛЕНИЕ  Следующая тема >>